چکیده
کلاس درس به عنوان یک گروه یا نظام اجتماعی دارای همه ویژگی های سیستم های اجتماعی است که مورد توجه صاحب نظران علوم رفتاری قرار دارد . مدیریت کلاس بر عهده معلم است که قبل از آموزش یا هر گونه اقدام تربیتی و رفتاری باید کلاس درس را جهت تحقق اهداف ، مدیریت نماید . مدیریت کلاس درس چون سایر مدیریت ها مستلزم کارکردهایی چون طراحی و سازماندهی ، هماهنگی و رهبری ، کنترل و نظارت و ارزشیابی است که بدلیل در هم تنیدگی، این کارکردها از یکدیگر تفکیک پذیر نیستند . امروزه ، از مهم ترین چالش های یک معلم در کلاس ، ارتباط مؤثر و صحیح با فراگیران است از طرف دیگر ارتباط معنا دار ، کلید اجرای موفقیت آمیز بسیاری از شیوه های مدیریت در کلاس می باشد . ارتباط عامل اصلی یادگیری است که شاخص های متعددی را در بر می‌گیرد .اهمیت ارتباط در کلاس درس آنقدر زیاد است که بعضی از صاحبنظران معتقدند ارتباط و اداره و کنترل یک کلاس درس لازم و ملزوم یکدیگرند . در برقراری ارتباط با دانش آموزان در کلاس ، معلم با موانع و عوامل زیادی روبروست . که آگاهی و تسلط معلم بر این موارد و مهارت های ارتباطی در جهت تحقق اهداف آموزشی امری اجتناب نا پذیر است .
مقدمه
آموزش و پرورش یکی از نهادهای اصلی جامعه است که تعلیم و تربیت و ساختن انسان مطلوب و مؤثر را در جامعه به عهده دارد. برای پرورش افراد مطلوب ، نیاز به یک نظام آموزشی کار آمد است که اجزاء و عناصر آن اعم از مواد درسی ، دانش آموز ، معلم ، وسایل آموزشی ، فضا و غیره با یکدیگر ارتباط متقابل دارند تا اهداف مورد انتظار تحقق یابد . از طرف دیگر ، تدریس و آموزش از نظر ماهیت یک نظام ارتباطی متقابل است و مدرسه به سان گروه پویایی ، درصدد آماده کردن افراد برای ورود به جامعه در سطح بسیار گسترده تری است . کلاس درس نیز به عنوان یک گروه کوچک اجتماعی و کوچک ترین خرده سیستم اجتماعی در نظام آموزشی دارای خصوصیات و ویژگی های منحصر به فردی است که آن را از سایر سازمان ها و نهادهای اجتماعی متمایز می کند .این خرده سیستم بدنبال تحقق اهداف آموزشی ـ تربیتی است ، از این رو نیاز به مدیریت دارد . با این تفاوت که در کلاس درس بیش از سایر سازمان های اجتماعی و رسمی کارکردهای مدیریت در هم تنیده است و براحتی از هم قابل تفکیک نیست . ارتباط امری اکتسابی است که مهم ترین مکان برای کسب آن کلاس درس است . ارتباط نیز ، عامل اصلی یادگیری است . ”مدیریت کلاس ” و ”ارتباط” دارای کنش متقابل گسترده و پیچیده ای می باشند که خلل و ضعف در هر کدام تحقق اهداف تعلیم و تربیت را با چالش هایی عمیق روبرو خواهد ساخت .
از این رو هدف کلی از تهیه این مقاله نیز ، ” بررسی نقش و اهمیت شیوه های مدیریت کلاس و مهارت های ارتباط با دانش آموز در جهت تحقق اهداف آموزشی ” می باشد .
اهمیت مدیریت کلاس و ارتباط با دانش آموز
زندگی انسان ها بیش از پیش به یکدیگر مربوط شده است و این امر لزوم برقراری روابط انسانی مطلوب با دیگران و آموزش آن را بیشتر کرده است . کم رنگ شدن مرزهای سیاسی ، فرو ریختن حصارهای فرهنگی ، بسط بزرگ راه های اطلاعاتی ، تبلیغات متنوع و جاذب دانش آموز ، تغییرات سریع اجتماعی و اقتصادی ، تغییر پایگاه و نقشهای پدران و مادران ، وجود بحران های روانی ، … مدرسه و معلم ما را با نگرانی های عمیقی روبرو کرده است . ارتباط انسانی سالم و مؤثر منشأ فرهنگ و زمینه ساز حرکت و ارتقای انسانی است . فقدان یا ضعف ارتباط مؤثر مانعی در راه هر نوع تعالی اجتماعی است . کاستی در ارتباط انسانی او را در معرض بسیاری از آسیب های اجتماعی قرار می دهد.
هر سازمانی از جمله آموزش و پرورش ،نیاز به هماهنگی ، برنامه ریزی و رهبری عملیات اعضای خود دارد تا در نتیجه این هماهنگی به اهداف خود دست یابد . و این هماهنگی جز در سایه ارتباط انسانی مؤثر میسر نخواهد شد . وسایل انضباطی کودکان اغلب در اثر کنش نادرست و الگوهای سازمانی و مدیریتی حاصل می شود .
دانش آموزان به عنوان اعضا باید بدانند جامعه ای که در آن بسر می برند چگونه است و چگونه می توانند ، نقش خود را به نحو احسن ایفا نمایند .
محققان با مراجعه به منابع معتبر ، تحقیقات و پژوهش های انجام شده ، مراجع اطلاعاتی داخلی و خارجی در حوزه مدیریت آموزشی ، روان شناسی اجتماعی و جامعه شناسی در صدد پاسخگویی به پرسش های زیر می باشند :
الف ) منظور از ” مدیریت کلاس ” و ” ارتباط با دانش آموز ” چیست ؟
ب ) عوامل و موانع برقراری ارتباط با دانش آموز در مدیریت های آموزشی کلاس کدام است ؟
ج ) کارکردهای اساسی ” شیوه های مدیریت کلاس ” در زمینه ارتباط با دانش آموز چیست ؟
د ) معلم به عنوان مدیر کلاس جهت توسعه ارتباط با دانش آموز چه وظایفی بر عهده دارد ؟
الف ) منظور از ” مدیریت کلاس و ” ارتباط با دانش آموز ” چیست ؟
تعاریف مدیریت از کلاس درس با توجه به نگرش صاحب نظران متعدد است ولی می توان همه تعاریف را به دو مقوله طبقه بندی کرد . بخش عمده ای از تعاریف ، مدیریت کلاس درس را مترادف با ”کنترل و انضباط” و یا ” طراحی و سازماندهی ” کلاس درس در نظر گرفته اند . در این دیدگاه تدریس و آموزش برجسته تر از مدیریت کلاس می باشد دیدگاه دوم ، کلاس درس بعنوان یک نظام اجتماعی است که شامل همه فعالیت های معلم در کلاس درس می شود . این دیدگاه مدیریت کلاس درس را شامل سه مرحله ، مقدمات (طراحی و سازماندهی ) اجرا ( رهبری ،هماهنگی ، کنترل ، آموزش ) و ارزشیابی می داند . این دیدگاه زمینه پویایی ، توصیف ، تحلیل و تبیین کلاس درس و فعالیت های معلم را فراهم می کند . (ریس و مور ، 1381)
به طور خلاصه مدیریت کلاس درس به مفهوم ” ایجاد شرایط لازم برای تحقق یادگیری است ” . (اسکریونر ، 1994) معلمان در کلاس درس با چالش های مهمی روبرو هستند از جمله : ایجاد انگیزه برای همه دانش آموزان ، انجام کارهای گروهی ، نظارت بر رفتار دانش آموزان ، نظارت بر پیشرفت یکایک دانش آموزان که مدیریت صحیح کلاس می تواند توانایی معلم را دو برابر تقویت کند . بطوریکه مدیریت مناسب کلاس مبتنی بر شیوه دانش آموز محوری و ارتباطی هوشمندانه و عاطفی با فراگیر ، موجب تحقق نظم ، تقویت انگیزه های درونی برای انجام هرچه بهتر فعالیت های مرتبط با یادگیری می شود .
از طرف دیگر محیط کلاس آکنده از معنایی ، روابط و پیام هاست . ارتباط فرایندی پویا و در جریان است که بر دانش و آگاهی های قبلی طرفین مبتنی است . مهم ترین کانال های ارتباط ، کلامی و غیر کلامی است که از چهار عنصر اصلی ارتباط فرستنده ، پیام ، کانال و گیرنده تشکیل شده است .
اکثر تعاملات با دیگران مستلزم استفاده از زبان است و هیچ یک از دیگر نظام های ارتباطی ویژگی های زبان را ندارد . اولین گامل در هر رویارویی اجتماعی و یکی از مهم ترین استفاده های زبان در تعامل خطاب کردن طرف مقابل می باشد . هم چنین نحوه استفادة ما از شکل های زبانی از قبیل ضمایر شخصی و شکل های خطاب در یک محاوره متأثر از عرف های فرهنگی می باشند .
پیام های کلامی تنها بخش کوچکی از ارتباط میان فردی را تشکیل می دهند و این پیام ها معمولاً با نظم غنی از علائم غیر کلامی همراه اند که پیام کلامی را حمایت ، اصلاح یا حتی کاملاً عوض می کنند . محیط کلاس محیط کاملاً پیچیده ای از انواع پیام های کلامی و غیر کلامی است چون سر و صدا ، نگاه خیره ، لبخند ، ژست و تغییرات ، لمس کردن ، وضع اندام ، کلمات ، جملات ، اشاره .
از تکنیک های مدیریت مؤثر معلم در کلاس درس ، حرف زدن در درجة اول اهمیت قرار دارد. وی با یک محیط کلامی سر و کار دارد . معلم باید با مهارت خوب حرف زدن و خوب گوش دادن آشنایی کامل داشته باشد . در این صورت قادر خواهد بود به احساسات ، اطلاعات و عواطف دانش آموزان خود پی ببرد. گوش دادن دارای موانع می باشد از جمله انتقال ذهن ، موانع عاطفی ، انتقال شباهت و تفکر دو ارزشی ، که معلم می تواند ، استفاده از شیوه های مناسب مدیریت کلاس و ارتباطی صحیح در آغاز سال تحصیلی ، حس پیش بینی و نظم را در دانش آموزان رشد بدهد و آنها در انجام کارهای روزانه آماده تر باشند . محیط کلاس ، محیط منطقی ، آرام ، امن و تشکیلاتی شده که فشار روانی در آن کاهش می یابد و معلم و دانش آموز جهت تحقق ضرورت های کاری خود در مدرسه با هم همکاری می کنند .
ب ) عوامل و موانع بر قراری ارتباط با دانش آموز در مدیریت کلاس کدام است ؟
کلاس درس به عنوان یک سازمان ، شبکه پیچیده ای از ارتباطات و هماهنگی فعالیت هایی که تبادل اطلاعات میان واحدهای گوناگون و متعدد آن مستلزم پیش بینی و تدارک طرق و وسایل ارتباطی مؤثر است زیرا سازمان بدون ارتباطات هرگز قادر به ادامه حیات نیست ، اگر ارتباطات مؤثر و سالم وجود نداشته باشد. تصمیم گیری فرد معلم به شدت با مشکل روبرو خواهد شد و اداره و کنترل کلاس میسر نخواهد بود.
از ملاک های مختلف ارتباطات را می توان به انواع متعدد تقسیم کرد : ارتباطات رسمی ـ غیر رسمی ، یک جانبه ـ دو جانبه ، نزولی ـ صعودی ، افقی ـ عمودی ، کلامی ـ غیر کلامی ، آشکار ـ پنهان و شفاهی ـ کتبی . ( با استفاده از : سرمد ، 1380 ) متخصصان علم ارتباط شناسی بر این باورند که فرایند ارتباط از ساده ترین تا پیچیده ترین حالت نوسان دارد و حداقل از سه عنصر فرستنده پیام ، پیام و گیرنده پیام تشکیل شده است . فرستنده پیام یا منبع، مطلب مورد نظر را با بیانی که برای گیرنده پیام قابل فهم باشد در می آید ( رمز گردانی ) و آن را به کمک وسیله ای به مخاطب ارسال می کند . در کلاس درس بیان قابل فهم معلم برای دانش آموزان همان رمز گردانی است و وسیله انتقال آن نیز زبان معلم است . گیرنده پیام ، پس از دریافت، آن را کشف رمز می کند ، یا مجدداً رمز گردانی کرده و واکنش خود را به فرستنده پیام منعکس می کند ( باز خورد ) که سؤال و جواب متعدد بین معلم و دانش آموز نمونه ای از آن می باشد .
در یک محیط آموزشی چون کلاس درس عوامل متعددی در زمینه ارتباط موفق نقش دارند که به برخی از آن ها اشاره می شود :
ـ پیام ( معنی ) در بهترین شکل خود ارسال و دریافت شود .
ـ ایجاد جو اعتماد متقابل و آرامش که جریان ارتباط را بهتر و سریع تر می کند .
ـ آگاهی معلم بر تفاوت تجارب ، مهارت ها ، توانایی ها ، نگرش و تفاوت های شخصیتی فرا گیران.
ـ آگاهی معلم بر این که نیازها ، تمایلات ، علایق ، پایگاه اجتماعی … در ارتباطات نقش تعیین کننده ای دارد .
ـ آگاهی معلم بر تأثیر زبان بر ایجاد ارتباط .
ـ آگاهی معلم بر تفاوت ماهیت و طرق ادراک فرا گیران که نقش بسیار مهمی در ارتباطات دارد . زیرا بخش عمده ای از رفتار ( کنش و واکنش ها ) افراد به ادراکات آنها باز می گردد .
ـ نوع مدیریت ، رهبری ، ادراک ، تجارب ، مهارت ، نیاز و تمایلات معلم بعنوان فرستنده پیام .
عوامل متعددی در برقراری ارتباط صحیح در یک کلاس درس مانع ایجاد می کنند بطور نمونه :
ـ تفاوت های زبان ، لهجه ،و تعصبات و پیش داوری ها
ـ جاذب نبودن پیام و معنی برای مخاطبان
ـ تسلط ضعیف یکی از طرفین در پردازش و تجزیه و تحلیل مطالب
ـ نبود یا کمبود انگیزه جهت تداوم پیام
ـ نقش گروههای غیر رسمی ، وحشت ، ترس ، احساس ناامنی و هیجانات در محیط کلاس
” توماس گوردون ” فهرست جامعی از موانع ارتباطی ارائه کرده است که آن را ” دوازده باز دارندة پلید ارتباط ” می نامد :
الف ) قضاوت :1 ـ انتقاد ، ارزیابی منفی از فرد دیگر و اعمال و نگرش های او : مثل جملة یک معلم به دانش آموز ( تو خودت باعث این مشکل شدی )
2ـ نام گذاری : خوار و خفیف کردن و یا دادن یک عنوان کلیشه ای به شخص دیگر ( تو نفهمی )
3ـ تشخیص گذاری : تجزیه و تحلیل رفتار فرد دیگر و بازی کردن نقش یک روان شناسی مبتدی ( تو برای عصبانی کردن من این کار را کردی )
4 ـ ستایش همراه با ارزیابی : قضاوت مثبت در مورد شخص دیگر و اعمال و نگرش های او ( تو همیشه موفق می شوی )
ب ) ارائه راه حل: 5 ـ دستور دادن : دادن دستور انجام کاری که مایلید انجام شود ( چون من گفتم الان باید تکلیف را انجام دهی )
6 ـ تهدید : تلاش برای کنترل اعمال و رفتار طرف مقابل از طریق هشدار در مورد پیامدهای منفی آنچه برایش تدارک دیده اید ( اگر ساکت نشوی تو را از کلاس خارج می کنم )
7 ـ اخلاقی ساختن : اینک فرد باید چه کاری را انجام دهد . ( تو نباید دعوا کنی )
8 ـ پرسش زیاد و نا مناسب : سؤال های پاسخ بسته، جملات که اغلب با یک بله یا خیر ساده پاسخ داده می شود ( آیا از این موضوع ناراحتی ؟ چه زمانی اتفاق افتاد؟ )
9ـ نصیحت کردن : نشان دادن راه حل مشکل فرد ( اگر من به جای تو بودم این کار را نمی کردم )
10 ـ منحرف سازی : کنار زدن مشکلات فرد دیگر ایجاد حواس پرتی ( این قدر به این موضوع فکر نکن ، راستی می دانی دیروز چه اتفاقی افتاد )
11 ـ بحث منطقی : تلاش برای متقاعد کردن فرد دیگر با توسل به حقایق و منطق ( اگر در طول سال بیشتر خوانده ای الان دچار مشکل نبودی )
12 ـ اطمینان آفرینی : تلاش برای متوقف کردن هیجان های منفی فرد دیگر . ( سر انجام به نتایج زحمات خود می رسی )
ج ) کارکردهای اساسی مدیریت کلاس در زمینه ارتباط با دانش آموز چیست ؟
سازمان های رسمی به عنوان نوعی سیستم اجتماعی مستلزم مدیریت و رهبری اثر بخش برای تحقق اهداف رسمی می باشندصاحب نظران علم مدیریت و سازمان برای مدیریت و رهبری این سازمان ها ، کارکردهایی را عنوان کرده اند .اکثریت بر کارکردهای اساسی مدیریت کلاس : طراحی و سازماندهی کلاس درس، رهبری کلاس درس ، نظارت و کنترل کلاس درس و ارزشیابی اتفاق نظر دارند .
طراحی و سازماندهی کلاس درس :
برای انجام دادن هر فعالیتی طرح ، نقشه یا مدلی لازم است تا اهداف ، فعالیت ها ، مراحل و توالی آنها مشخص و نظم و انضباط بر آن فرایند حاکم گردد« معلمان برای تدوین یک برنامه مناسب باید زمینه طراحی آموزشی ، اجرای برنامه ی تدوین شده و کنترل و ارزشیابی آموخته ها ، توانایی و مهارت های لازم را داشته باشند ، و حرفه ای بودن شغل معلمی بستگی به چگونگی انجام این تواناییها دارد. ( فضلی خانی ،1382) منظور از طراحی تدریس تعیین فعالیت های معلم و شاگرد به صورت گام به گام برای جلسات کلاس درس است . در طراحی تدریس محتوای یک ماده درسی بر اساس اهداف برای یک سال یا ماه یا هفته یا هر ساعت کلاسی مراحلی مناسب، تقسیم و وسایل و امکانات و فعالیت های لازم پیش بینی می گردد .
فعالیت های کلاس درس اغلب محدود است ولی می توان آنها را با تنوع بیشتر و با کیفیت متفاوتی انجام داد
رهبری کلاس درس :
معلم در نقش رهبر کلاس درس مسئول هدایت و تدوین برنامه هایی برای یکسال تحصیلی است که مطمئن شود که دانش آموزان ملاک ها و معیارهای ناحیه یا منطقه آموزش و پرورش و اهداف تدوین شده در رابطه با بهبود مدرسه را درک و درصدد تحقق آنها هستند. رهبری معلم در کلاس درس با مؤلفه هایی چون الگو سازی ، نفوذ بر زیر دستان، آموزش غیر مستقیم، تقویت عزت نفس ، روابط باز و منطقی ، مربی گری و پرورش دادن ، کمک به دانش آموزان القای موفقیت و امید دادن مشخص می شود.
نگرش معلم به ماهیت کلاس درس ، موضوع و محتوای درس و ماهیت دانش آموزان بر چگونگی رفتار او تأثیر دارد . بعضی از معلمان کلاس درس را یک سازمان رسمی و غیر قابل انعطاف تلقی می کنند ، قوانین باید دقیق رعایت شود ، مطالب انتقال یابد ، معلمان با نگرش کلاسیک بر موضوع های درس تأکید می کنند . در مقابل برخی معلمان کلاس درس را یک سازمان اجتماعی ، قابل انعطاف در نظر می گیرند و جهت رسیدن به اهداف با دانش آموزان رابطه ای دوستانه و صمیمانه برقرار می کنند . چنین معلمانی با نگرش روابط انسانی بر رشد دانش آموز بیشتر تأکید دارد .
رهبری اثر بخش در کلاس درس تحت تأثیر عوامل مختلفی چون شرایط فرهنگی اجتماعی ، نگرش های معلم به انسان ، ساختار کلاس ، ماهیت تعلیم و تربیت ، سطح دانش ، آگاهی ها و مهارت های شغلی معلمی ، سطح انگیزش دانش آموزان و هدف های آموزشی است . تأثیر متقابل این عوامل معلم را به سبک رهبری خاصی سوق می دهد . به طور کلی سبک های رهبری را در کلاس درس می توان به سه شیوه آمرانه ، مشورتی و عدم مداخله تقسیم کرد . معلم مستبد ، شخصی است که دوست دارد بدون استفاده از مهارت های مدیریت ، کنترل کاملی بر کارها داشته باشد و تصمیم او تنها تصمیم با اهمیت در کلاس است . در سبک رهبری متعادل ، معلم محدودیت ها را در نظر گرفته و انتظارات به وضوح به دانش آموزان تفهیم می شود و به خوبی کارهای روزانه و شیوه های آموزش جریان بیدار می کند تا کلاس درس منظمی بوجود آید . این سبک دانش آموز مدار است .
نظارت و کنترل کلاس درس:
مفهوم کنترل بر کلاس درس غالباً معنای ضمنی نا مطلوبی دارد چون به نظر می رسد که اعمال کنترل یا نظارت ، آزادی عمل فردی را تهدید می کند . ولی واقعیت اجتماعی این است که هر فعالیت گروهی ، اجتماعی و سازمانی مستلزم نوعی کنترل یا نظارت است تا از این طریق فعالیت ها و روش های انجام امور بهبود یافته و تحقق اهداف آموزشی سرعت یابد. ( علاقه بند ، 1378 )
معلمان می توانند از هر دو نوع فعالیت استفاده کنند ولی معلمانی که از فعالیت های باز دارنده ( تدوین مقررات و استفاده از رفتارهای خاص ) استفاده می کنند، اثر بخش تر است ، به این ترتیب کارهای روزمره ی کلاس که معلم به منظور پیشگیری از اختلالات رفتاری و تصحیح مشکلات رفتاری انجام می دهد تا تسلط مناسب بر کلاس را پیدا کند کنترل یا انضباط نامیده می شود .
توانایی ایجاد ارتباط اثر بخش با دانش آموزان ، نگهداری فعالیت های کلاس در یک حالت زنده ، فعال و شاداب ، آگاهی دادن دانش آموزان نسبت به مسئولیت شان در انجام تکالیف و یادگیری مطالب ، ایجاد تنوع در فعالیت های کلاس بسیار مؤثر است
نظارت و کنترل کیفی کلاس:
بررسی ها نشان می دهد اگر محدودیت های یادگیری کاهش یابد دانش آموزان برای یادگیری دارای انگیزش درونی بیشتری می شوند . به طور کلی از نظر کیفی نقش معلم در کلاس درس تسهیل نمودن و کمک نمودن به رفع موانع و محدودیت ها و ایجاد انگیزش در دانش آموزان است . آگاهی معلمان از شیوه های کنترل به ویژه کنترل درونی جهت دستیابی به کلاس درس کیفی بسیار سودمند است .
ارزشیابی از دیگر کارکردهای اساسی مدیریت کلاس می باشد :
ارزشیابی بعنوان حلقه ی اتصال کلیه ی عوامل یک برنامه ی آموزشی است . ارزشیابی های کلاس درس چند بعدی است و علاوه بر ارزشیابی پیشرفت تحصیلی ، ارزشیابی از شیوه ی مدیریت ، شیوه ی تدریس و شیوه ی نظارت و کنترل را نیز در بر می گیرد . این ارزشیابی ها می توانند در خدمت آموزش و بهبود کلاس درس قرار گیرند .
از میان ارزشیابی های کلاس ، ارزشیابی پیشرفت تحصیلی اساسی ترین نوع ارزشیابی است که با توجه به نحوه ی جمع آوری اطلاعات به دو دسته سنتی ، جدید ( مستمر و پایانی ) تقسیم می شوند . ارزشیابی های مستمر که مبتنی بر مدیریت کیفی هستند دارای ویژگی هایی چون ، توجه به سه حوزه ی یادگیری ( شناختی ، عاطفی ، عملکردی ) است در این نوع کلاس ها ، بیشتر مهارت های حل مسأله، تفکر انتقادی ، مهارت های اجتماعی و ارتباطی آموزش و ارزشیابی را شامل می شود و از رویکردهای جدید سنجش و ارزشیابی مانند روش پروژه ای ، پوشه کار و آزمون های عملکردی استفاده به عمل می آید بهبود فرایند یاد دهی ـ یادگیری با سنجش های مناسب کلاس در طول آموزش و تدریس امکان پذیر است . در درجه ی اول معلمان باید نگرش خود را نسبت به ارزشیابی ها تغییر دهند ، سنجش های کلاسی منابع مهم اطلاعات در خدمت معلم است که به کمک آن می توان وضعیت خود و دانش آموز را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد .
د ) معلم به عنوان مدیر کلاس جهت تقویت ارتباطات در کلاس چه وظایفی بر عهده دارد ؟
کلاس درس محیط اجتماعی است و تلفیقی از ضرورت های مدیریت معلم در کلاس و ضرورت های مدیریت گروه و یاد گیری برای رشد می باشد . معلمان بدلیل الزامات و تعهدات باید بتوانند انتظارات والدین و جامعه را با موفقیت بر آورده سازند . بر اساس موضوع اصلی مدیریت کار آمد گروهی از دانش آموزان تحت مسئولیت آنها در کلاس است از این رو از معلم انتظار می رود از برنامه آموزشی تبعیت کند ، دانش آموزان را در فواصل روزانه راهنمایی کند ، موضوعات مشخصی را در زمان های ویژه تدریس نماید ، دانش آموزان را در قالب گروه های کوچک بعنوان کانون یادگیری هدایت کند . هر چند این ضرورت ها وظایف کوچک تر دیگری را در بر می گیرد .
مدارس نهادهایی هستند که از نیروهای متعدد اجتماعی ، آموزشی و سیاسی تأثیر می پذیرند . دانش آموزان و معلمان نیز در مرکز فرایند آموزشی قرار دارند . هر چند مدرسه مسئولیت خطیری در زمینه تعلیم و تربیت فراگیران به عهده دارد لیکن مقصر دانستن معلمان در مورد مسائلی که جامعه در آن نقش عمده ای دارد، غیر واقعی است . با توجه به پایگاهی که آموزش در جامعه دارد و ضعف حمایت حرفه ای از معلمان می تواند در چالش های آموزش مؤثر باشد واقعیت این است که معلم نمی تواند در فضای عمومی جامعه که در آن غفلت و نا امیدی وجود دارد ، معجزه بوجود آورد ولی باز هم معلم و مدرسه می توانند اهداف منطقی مبتنی بر درک از رسالت فرهنگی ـ اجتماعی شان و امکانات رشد کودکان را تحقق سازند ، از جمله مواردی که در تقویت ارتباطات معلم و مدیریت او در کلاس نقش دارد عبارتند از :
ـ قبل از صحبت فرصتی مناسب برای تمرکز فکری و آرامش روحی فراگیر ایجاد شود .
ـ کلمات فصیح ، محکم ، واضح و روشن ادا شود .
ـ از حرکات دست و اندام و تغییر چهره و شیوه نگاه بهره گیری شود .
ـ معلمان با رشد تفکر و احساس هم دردی لازم با دانش آموز را داشته باشند و با تکیه بر شیوه های دانش آموز محوری آنها را در حل مسایل یاری دهند .
ـ معلمان به عنوان مدیر کلاس جهت ایجاد تعادل بین قبول واقعیت های موجود در مدارس و اهداف ایده آل بهترین عملکرد ممکن در کلاس را طراحی و سازماندهی نمایند .
ـ معلمان باید با توجه به نیازهای متناسب با رشد گروه سنی دانش آموزان به مدیریت در کلاس بپردازند در غیر این صورت با چالش های عمیق و گسترده ای روبرو خواهند شد .
ـ معلمان نباید بر مسائلی که خارج از کنترل مستقیم آنهاست انرژی خود را صرف نکنند و بر روی توانمند سازی خود دانش آموزان برای ایجاد محیط کلاسی مثبت و روابط بین فردی رضایتبخش تلاش نمایند .
ـ به آنان احترام بگذارند ، صبور باشند ، به حرف های آنها خوب گوش دهند و صادق و پر شور باشند.
راهکارهای عملی جهت تقویت مدیریت کلاس و ارتباط با دانش آموز
علاوه بر موارد فوق به منظور کنترل بهتر و ارتباط اثر بخش تر با فراگیر معلمان می توانند نکاتی چند را نیز مد نظر داشته باشند :
در کلاس درس انعطاف پذیر بوده و تلاش مجدانه ای را برای تحقق اهداف آموزشی به عمل آورند .
در کلاس درس قاطعیت داشته باشند و عادلانه عمل کنند و دلایل تصمیم گیری های خود را توضیح دهند .
بر سه محور کلیدی ارتباط ، صداقت ، عشق غیر انحصار طلبانه و همدلی آگاهی و تسلط کامل داشته باشند .
بر مطالب درسی تسلط داشته باشند و بر کنترل کیفی کلاس درس مسلط باشند .
به این باور رسیده باشند که دانش آموز توانمند کسی است که به کنترل درونی رسیده و قادر به کنترل رفتار و اعمالش می باشد .
در کلاس درس بر ارزش یابی های مستمر مبتنی بر مدیریت کیفی در رویکرد و فرآیند مدار که بیشتر به صورت کیفی است ، تأکید نمایند .
در ارزش یابی های پیشرفت تحصیلی اصولی را چون سودمند بودن ، ارایه باز خورد مثبت و تشویق دانش آموزان به مشارکت فعال در فرایند یاد دهی، همخوان و هماهنگ بودن با نحوه ی آموزش ، دادن فرصت مجدد برای یاد گیری عادلانه ، معقول بودن ، دادن فرصت به فراگیر جهت شناخت وضعیت خود و ابعاد یاد گیری در سه حوزه شناختی ، مهارتی ـ حرکتی و عاطفی را در نظر گیرند .
به دانش آموزان مسئولیت هایی را واگذار می کنند ، نظرات دانش آموزان را می پذیرند ، شنونده خوبی هستند به آنان اعتماد دارند .
محیطی سرشار از امنیت ، اعتماد متقابل و عزت نفس برای فراگیر فراهم کنند .
نیاز به دانستن و مجهز شدن به اطلاعات روز را در خود تقویت کنند و سعی در دانستن و عمل کردن در مسیر تحقق اهداف آموزشی دارند .
در مدیریت زمان از طریق تهیه جداول زمانی ( طرح درس) سالانه ، ماهانه ، هفتگی و روزانه تاکید داشته باشند .
همواره سعی در بهبود ، توسعه و تقویت روابط انسانی خود با دیگران به ویژه با فراگیران دارند.
نتیجه گیری:
معلمان با توجه به نگرش ، دانش ، بینش و تصوراتشان از تعلیم و تربیت ، روشها ، اهداف آموزشی ، ساختار سازمان ، اقتدار و مفهوم مدیریت ، به کلاس درس به گونه ای خاص نگاه می کنند . به طور کلی مدیریت کلاس درس با توجه به نظریات کلاسیک ، روابط انسانی و یا سیستمی انجام می شود . بعضی از معلمان کلاس را یک ساختار رسمی با سلسله مراتب اقتدار در نظر می گیرند . این معلمان بر رعایت قواعد و مقررات ، نظم و انضباط دقیق ، استفاده از قدرت رسمی و انتقال مطالب درسی تأکید می کنند . معلمان معتقد به روابط انسانی ، کلاس درس را یک گروه اجتماعی تلقی می کنند و بر روابط دوستانه ، صادقانه و صمیم تأکید می کنند و بیشتر از قدرت شخصی یعنی تخصص ، جذابیت و مرجعیت استفاده می کنند . معلمان معتقد به دیدگاه سیستمی کلاس را یک سیستم باز در نظر می گیرند که در کنش و واکنش با محیط بیرونی است . این گونه معلمان به ساختار رسمی و سازمان غیر رسمی هر دو توجه دارند . از انواع اقتدار با توجه به شرایط و اقتضای موقعیت استفاده می کنند . این معلمان کلاس درس را یک سیستم باز در نظر می گیرند و بر ایجاد ارتباط با اولیای دانش آموزان و درگیر نمودن آنها در تعلیم و تربیت فرزندانشان تأکید می کنند . هر کلاس درسی در اثر تعاملات معلم و شاگرد ، شاگردان با یکدیگر ، شیوه ی طراحی و سازماندهی ، شیوه های نظارت و کنترل و رهبری و ارزشیابی ، وضعیت و شرایط خاصی را به خود می گیرد که اصطلاحاً به آن جو سازمانی یا شخصیت کلاس درس می گویند . جو یادگیری در هر کلاسی ناشی از ادراک گروهی دانش آموزان و معلم است . این جو بر نگرشها و رفتار دانش آموزان و معلم تأثیر می گذارد . معلمان برای رابطه ی مثبت با دانش آموزان نیاز به تلاش و محرک دارند . معلمی که انتظارش روشن و با دانش آموزان مهربان بوده و رابطه ای متقابل توام با احترام با آنها دارد ، در حال رهبری و مدیریت صحیح دانش آموزان است . مهربانی و توجه معلم نسبت به دانش آموزان باعث می شود که دانش آموزان انتظارات مربوط به رفتارهای متناسب از خود نشان دهند . معلمان در کلاس درس نیازی به سرد بودن و جدایی از دانش آموزان ندارد . رابطه ای مؤثر همراه با حسن تفاهم با دانش آموزان فضایی مثبت و مطلوب از کلاس درس را فراهم خواهد آورد. و در نهایت در سایة مدیریت صحیح کلاس و ارتباط مؤثر با کلاس نه تنها اهداف آموزشی تحقق خواهد یافت بلکه فراگیر برای ورود به جامعه بزرگتر از نظر مهارت های ارتباطی و اجتماعی آمادگی لازم را کسب خواهد نمود
تهیه کننده: زهرا سندگل، معلم پایه ششم
تایید کننده: فاطمه دباغیان، معاونت